Bergama Cami Halıları

Bergama ve civarında çoğunlukla konar-göçer yaşam tarzını benimsemiş yörükler yaşamaktadır. Yörede, geçim kaynaklarının kısıtlı olması, hem kadının hem de erkeğin beraber çalışmasını zorunlu kılmıştır. Halkın, yaz ve kış aylarında yaşam alanlarını iklime uygun yerlerde seçmeleri, dolayısıyla yaşam şartlarının ağır olması, günlük kullanımdaki araç, gereç ve eşyaların rahat taşınabilir ve pratik olması zorunluluğunu da beraberinde getirmiştir. Tarihsel süreçte, saray için yapılan üretimler göz ardı edildiğinde, Anadolu'da, dokumacılığın daha çok konar-göçer yaşam tarzını benimsemiş yörükler tarafından yapılageldiği gözlenmiştir. Anadolu'daki iskân faaliyetleri sırasında farklı bölgelere yerleşmiş aynı aşirete mensup oymakların dokumaları da benzer özellikleri bakımından birbirleri ile ortak bir paydada buluşmaktadır.

Batı Anadolu'da İzmir ve çevresi halı dokumacılığının tarihsel süreç içinde değerlendirilmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Kaynaklardan edinilen bilgilere göre Anadolu'da üretilen halılar, yaklaşık 600 yıldır Batı'ya ihraç edilmektedir. Bu halılar, önceleri İzmir Limanı üzerinden Sakız Adası'na, daha sonraları da Venedik'e, oradan Avrupa kıtasında önce güneye sonra da tüm Batı sahilini izleyerek İngiltere'ye kadar ulaşmıştır. Bu halıların çoğunun, Batı Anadolu'nun Bergama, Uşak, Gördes, Selendi, Kula, Demirci, Milas gibi halı üretim merkezlerinde dokunmuş halılar olduğu bilinmektedir.

Türk halıları konusunda araştırmaların yeni olduğu dönemlerde bilim adamları ve uzmanlar araştırmalarını yaparken halıları ifade etmede birtakım sınıflandırmalar yapma ihtiyacı duymuşlardır. Bu sebeple Avrupalı ressamların tablolarında resmedilmiş halılar "Holbein Halıları" olarak adlandırılmıştır. Daha sonraları yapılan çalışmalarda bu adlandırmanın yanlışlığı vurgulanmış, ancak bu tanımlama bir dönemin kaynaklarında yer almıştır. Yapılan bu sınıflandırmaya kabaca dikkat çekilmek gerekirse, dört grup altında incelenen Holbein halılarının 2. ve 3. grubunda yer alan halılar Bergama Halıları olarak ifade edilmektedir.

Kültürün maddi ürünleri arasında yerini alan ve bir dönemin gelenek, görenek ve yaşayışına ışık tutan el emeği yoğun üretim halılar günümüzde yerini daha çok dekorasyon amaçlı kullanılan teknolojik üretimlere bırakmıştır. Ancak günümüzde kabul gören ve üzerinde daha fazla durulması gereken bir gerçek de vardır ki o da sahip olduğumuz kültür ürünlerinin korunması ve gelecek nesillere doğru bir şekilde aktarılması sorunudur. Bu sebeple halılar ile ilgili araştırma yaparken, teknik analizin yapılması ve tasarım özelliklerinin doğru bir şekilde belirlenmesi önemli konuların başında gelmektedir. Motif ve kompozisyonun yanı sıra dokumada kullanılan hammadde ve renkler de halının nerede dokunduğu hakkında bilgi verme özelliğine sahiptir. Ayrıca halıları tanımlamada düğüm türü, dikey ve yatayda atılan düğüm sayılarının oranı da önemli bir faktördür. Bu oran halının desenini ve görsel etkisini büyük oranda etkilemektedir.

Bu düşünceler doğrultusunda, şekillenen "Bergama Halılarının Tasarım Özellikleri ve Yeni Halı Tasarımları" konulu tez çalışması üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde "Bergama, Bergama Halıcılığı İle İlgili Kaynakça Bilgileri ve Bergama'da Halıcılığın Tarihsel Gelişimi" başlığı altında Bergama'nın tarihi ile ilgili kısaca bilgi verildikten sonra Bergama halıcılığına ait kaynaklarda yer alan bilgiler değerlendirilmiştir. Bergama halıcılığı ile ilgili, geniş bir yelpazede ele alınan kaynakça araştırmasında, farklı alanların uzmanlarının konuyu irdelerken kendi terminolojisini kullandığı ve dolayısıyla bu alana yönelik yapılmış yayınlarda ortak bir dilin oluşturulamadığı görülmüştür. Kaynakça incelemesinin ardından Bergama Halıcılığının gelişim süreci incelenmiştir. Bergama'da halıcılığı incelerken, bu yöreye atfedilen halıların üretim yerlerinin kesin olarak tanımlanamaması nedeniyle konu, öncelikle 16.-17. yüzyıldaki ticari politikanın, Batı Anadolu'daki halıcılık faaliyetlerine etkisi açısından ele alınmıştır.

Tez çalışmasının ikinci bölümünde "Halı Tasarımı ve Bergama Halılarının Tasarım Özellikleri" ana başlığı altında, tasarım ve halı tasarımı konusunun ardından Bergama halılarının tasarım özellikleri incelenmiştir. Burada konu, tasarımı şekillendiren ve görsel ifadeyi oluşturan faktörlerden oluşan dört başlık altında ele alınmıştır. Bunlar sırasıyla; "Bergama Halılarında Kullanılan Hammadde Ve Teknik

Özellikler", "Bergama Halılarında Kullanılan Motifler", "Bergama Halılarında Görülen Kompozisyon Özellikleri" ve "Bergama Halılarında Kullanılan Renkler"dir.

Bergama halılarında hammadde ve teknik özellikler işlenirken bilgiler daha çok, ailelerin ellerinde bulunan ve özel koleksiyon ile müzelerde yer alan halı örneklerinin incelenmesi ve kaynaklarda yer alan bilgilerin derlenmesi sonucu elde edilen verilerden oluşmaktadır. Çalışmanın konusunu oluşturan Bergama halısı örnekleri öncelikle bu alanda yapılmış yayınlar taranarak tespit edilmiştir. Daha sonra, D.E.Ü.Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü Halı Kilim ve Eski Kumaş Desenleri Anasanat Dalı öğretim elemanlarının farklı tarihlerde yürüttüğü "İzmir İli ve İlçelerinde (Tire, Bergama, Ödemiş ve Merkez) Müzelerde Yer Alan Geleneksel Tekstillerin (halı, kilim, kumaş ve işleme) İncelenmesi" ve "İzmir ve Çevresinde Halı Üretim Merkezlerinde Yaşayan Ailelerde ve Özel Koleksiyonlarda Bulunan Türk Halı Örneklerinin Belgelenmesi ve Desen Arşivi Oluşturulması" konulu projelerde tespit edilen halı örnekleri taranmıştır. Ayrıca özel bir koleksiyonda bulunan 19. yüzyılın ikinci yarısına ait iki adet Bergama halısı ile İzmir Etnografya Müzesi sergi salonlarında ve deposunda bulunan örnekler de bire bir incelenmiş ve teknik analizleri yapılmıştır. Tespit edilen bu halı örneklerinden 23 tanesi tarafımdan bizzat incelenmiş, ölçülerinin, kalitesinin, hammadde ve dokuma tekniği özelliklerinin tespit edilmesiyle yapılan teknik analiz ile belgelenmiş ve bu halılara ait bilgiler hazırlanan bir tablo aracılıyla halıya ait fotoğrafın altında verilmiştir. Halının kendisine ulaşılamayan örneklerde ise, kaynaklarda yer alan teknik bilgilerden yararlanarak konu değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Bergama halılarında kullanılan motifler, doğrudan halı örneklerine bakılarak fotoğraftan düğümlerin sayılmasıyla çıkarılmış ve bu motifler bilgisayarda "Paint" programı kullanılarak digital ortama aktarılmıştır. Çalışmada bu motifler, halıda kullanıldığı bölümlere göre zemin, bordür ve sedef motifleri olarak gruplandırılmıştır. Motiflerin dökümü yapılırken, bu alanda yeni bir kavram kargaşasına yol açmamak adına her motife bir numara verilmiş ve motiflerin yüzeyde ne şekilde değerlendirildiğinin görsel açıdan algılanabilmesi amacıyla, ait olduğu

halı örneklerine atıflar yapılmıştır. Bununla birlikte yöreye ait herhangi bir motif ile ilgili kaynaklarda yer alan bir adlandırma ile karşılaşılmışsa yanına yazılmış ve dipnotta söz konusu kaynak belirtilmiştir. Ancak, kaynaklarda yörede kullanılan motiflere verilen bazı adlar, hangi motife bu adın verildiği tespit edilemediği için kullanılamamıştır. Bunun dışında, yörede kullanılan herhangi bir motif ile kaynaklarda görülen yerel adlandırmanın dışındaki bilgilere bu çalışmada yer verilmemiştir.

Tezin ikinci bölümünde, Bergama halılarında görülen kompozisyon özellikleri tasarım açısından incelenmiş ve dökümü yapılmıştır. Şematik olarak incelenen her bir Bergama halısının kompozisyon şeması çıkarılmıştır. Kompozisyon özellikleri tespit edilirken, farklı şematik özellik gösteren her bir kompozisyon şeması ait olduğu halı örneği ile birlikte verilmiş ve kompozisyon şemaları tasarım açısından değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca halının bölümleri ile ilgili karşılaşılan ve kaynaklarda belirtilen yöresel bazı tanımlamalar bu çalışmada, bordür, sedef ve zemin adlarıyla anılmıştır.

Bergama halılarında kullanılan renkler, eldeki görsel belgelerden yola çıkılarak tespit edilmiş ancak yine kavram kargaşasına yol açmamak adına bu renkler ile ilgili bir adlandırma yapılmamış ve her renge bir numara verilmiştir. Bunun dışında yine kaynaklarda yer alan bilgiler doğrultusunda Bergama yöresinde kullanılan renkler ile ilgili yerel adlandırmalar ve renklerin eldesinde kullanılan doğal boyarmaddelerin isimleri verilmiştir. Ancak boyama reçeteleri ve boyama yöntemlerine bu çalışmada yer verilmemiş konu ile ilgili kaynaklara göndermeler yapılmıştır.

Tezin üçüncü bölümü tarafımdan yapılan uygulama çalışmalarından oluşmaktadır. Uygulama çalışmalarında iki farklı tarz kullanılmıştır. Geleneksel kültürümüzün bir uzantısı olarak günümüze kadar ulaşan halı dokuma örnekleri, üretildikleri malzemenin ömrü ile doğru orantılı olarak bir gün yok olacaklardır. Bu sebeple bu örnekler elimizde mevcut iken, teknik analizinin yanı sıra yapılacak restitüsyon çalışmaları ile doğru bir şekilde belgelenmelidir.    Bu düşünceden

hareketle uygulama çalışmalarının bir bölümü konu ile ilgili yapılan restitüsyon çalışmalarına ayrılmıştır. Diğer bölüm ise, konudan bağımsız, yöresel halı tasarımı yapma düşüncesinin dışında, günümüzün tüketim ve beğeni anlayışları doğrultunda geliştirilen yeni tasarımlardan oluşmaktadır.