Milas Halılarının Renk, Desen Ve Kompozisyon Özellikleri

Milas, Anadolu'nun güney batısında yer alan Sodra Dağı eteklerine yerleşmiş, Muğla vilayetine bağlı önemli ilçelerden biridir.

Menteşeoğullarının ilk zamanlarında beyliğe başkentlik yaptığı için şehir bu devreye ait Türk mimarî tarihinin değerli yapılarıyla bezenmiştir. 14. yüzyılda ünlü gezgin İbni Batuta Milas'tan geçerken bu eski kültür merkezinden övgüyle bahseder. Zengin akarsuları, verimli arazisi, bağ ve bahçeleri ile mamur bir şehir ve Anadolu'nun en güzel köşelerinden biri olduğu üzerinde durur.

Milas ve köyleri Türkmen boylarının eski yerleşim bölgelerinden biri olarak bilinir. Burası örf ve adetleri, giyim tarzları ile Türkmen kimliğini korumuştur. Şüphesiz bu bölgede kendine has karakteristik vasıfları ve üslûbu ile ilgimizi çeken halılar dokunmuştur.

Milas halı üslûbunun 18. yüzyıl ortalarında mı yoksa 19. yüzyıl başlarında mı ortaya çıktığı veya daha erken devirlerde mi dokunduğu kesin olarak bilinmemektedir. Elimizdeki Milas Halıları, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nin deposu ile Vakıflar Müzesi'nde teşhirde bulunan 18. yüzyıl sonu 19. yüzyıl başına ait hah örneklerinden ibarettir. Maalesef müzecilik fikri ve özellikle halılarımızı müzelerimizde sergileme düşüncesi yetmiş yıl öncesine dayandığı için en müstesna halı şaheserlerimiz dışarıya akıp gitmiştir. Bugün de Anadolu'nun çeşitli köşelerinde bazı camilerimizde kalmış tek tuk halı şaheserlerimiz de göz göre göre dışarıya akıp gitmektedir.

Milas bölgesinin karakteristik özelliğini en iyi şekilde aksettiren, halı türleri içinde dört deği­şik halı grubu dikkatimizi çeker. İlk ve en önemli grubun temsilcisi olarak Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nin deposunda bulunan sanat şaheseri üzerinde durarak konuya girmek istiyo­rum.

XVIII. yüzyılda dokunduğu tahmin edilen bu halının zemin kompozisyonu beş tane kolonun yan yana sıralamasından oluşmaktadır. Kolonların zemin rengi farklıdır. Zeminde kırmızı, beyaz, yeşil ve lacivert renkler kullanılmıştır. Her bir kolonun içindeki nakışlar aynıdır. Bugün yörede halen bu nakısa "Gemli Su" veya "Gemici Suyu" denir.

Bu desenler yan yana sıralanmış, aralarına da stilize edilmiş küçük motifler yerleştirilmiştir. Kolon­ları, kontur çizgisi gibi ayıran ve etrafını saran şeritlerin içindeki motife Milas'ın Karacahisar. Bozalan, Türkevleri köylerinde "Alaca Boncuk" denir. Halı zemininin dışını çevreleyen üçgen şeklindeki motiflere de yörede "Çentik" adı verilir.

Halının başlangıç kısmında kahverengi zemin içine yerleştirilmiş bitkisel motiflerin sıralandığı ince bir bordur yer alır. Bordürün dışı ise bu yörede yine "Ala Boncuk" denilen ince ve dar şeritlerle çevrelenmiştir.

30x40 kalitesindeki halının eni 110 cm, boyu da 158 Çin'dir. Halının renkleri tamamen doğal boyalardan yapılmış olup, zeminde lacivert, kırınızı, beyaz, yeşil ve sarı kullanılmıştır. Bordur zemini ise kahverengidir.

XVIII. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen, II. grupta anlatılacak olan halı, Milas'ın daha çok Bozalan ve Karaçalı işar Köylerinde dokunan Ada Milas halılarının güzel" bir örneğidir. Bu halı bugün Vakıflar Müzesi'nde koruma altındadır. Üç küçük kenar bordur ile bir tane büyük bordürün olduğu halıda, zemini oluşturan kısım bordürlerin tamamından daha küçüktür. Geniş kenar bordürü üzerindeki gemici motifi yöresel bir özellik taşır. Bu motif kırınızı ve sarı rengin hakim olduğu zemin üzerine yerleştirilmiştir. Halının başlangıcındaki ince kenar suyunda görülen yaprak motiflerine, yörenin tabiri ile "Heybe Yanışı" denir.

Ana zemini kırmızı olan halının ortasında iki tam bir tane de yarım bırakılmış rozetler vardır. Zemin üzerinde olan stilize edilmiş bitkisel ve geometrik desenler de, simetri olmayan bir üslûpta zemine yerleştirilmiştir.

Lacivert zeminli ince bordur içinde yer alan yöresel özellik taşıyan "Kara Dizme" olarak bilinen bitkisel motifler ile, hemen yanında ana zemini, çevreleyen kırmızı renkli bordur üzerinde stilize edilmiş çiçekli dalların sıralandığı görülür.

24x40 kalitesinde dokunan halının ebatları 110x170 cm'dir. Sıcak ve soğuk renkler ahenkli bir biçimde kullanıldığı için çok güzel bir denge unsuru sağlanmıştır. Hâkim renk kırmızıdır.

III. grupta yer alan halı, Ada Milasların nadir rastlanan örneklerindendir. 18. yüzyılın son devrelerinde yapıldığı sanılan hah Vakıflar Müzesi'n­de bulunmaktadır. Başlangıcında dar bir kenar bordur ile halının ana zemininden daha büyük bir alanı kaplayan iki tane de geniş bordürü vardır. Geniş bordürler her iki tarafını saran ince ve dar şeritler ile çevrelenmiştir. Büyük bordürlerin ikisinde de aynı motifler tekrar edilmiştir.

II. büyük bordür'ün dışındaki iki dar şerit ara­sında yer alan sarı zemindeki motife özellikle Bodrum'un Etrim ve Karanlık Köylerinde "Sekiz Dalga" denilmektedir.

Kırmızı renkteki ana zeminin içinde yer alan üst üste dizilmiş beş tane koç boynuzu motifi vardır. En üstte "Hayat Ağacı" nakısı ortada ise "Küpeli" adı verilen bereketi temsil eden nakış kullanılmıştır.

Ana zeminin içindeki kenarlara yapılmış küçük nakışlara ise yörede "Bakla Çiçeği" denir.

Bu halıda ağırlıklı renk kırmızıdır. San, lacivert, mor ve beyaz renklerin yanında konturlarında siyah kullanılmıştır.

IV. grupta incelenecek olan halı klasik desen­deki tipik bir Milas Halısıdır. Bu halı, geleneksel motif, renk ve kompozisyon özelliklerini bozmadan günümüze kadar taşımıştır.

19. yüzyılın başlarında yapıldığı sanılan halı Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'ndedir. 30x40 kalitesin­deki halının ölçüleri 123x150 cm'dir. Bu halı klâsik tipteki diğer halılardan daha farklıdır.

Halının başlangıç kısmında iki tane ince su, hemen yanında etrafı ince şeritler ile çevrilmiş büyük bir bordu" vardır. Üçgen şeklinde olan ince şeritlerin içinde yer alan motife yörede ve özellikle Milas'ın Türkevleri Köyü'nde "Çentik" ya da "Testere" denir. Şeritlerin her iki yanında bulunan nakısa "Ala Boncuk" adı verilir.

Büyük bordur farklı üslûptaki geometrik motiflerin bir araya gelerek gruplaşmasıyla oluşmuş­tur. Bu gruba "Anahtarlı Su" veya "El Turunç" denir.

Halının zemin kısmı boğumlu mihraplıdır. Bu bölgede sık rastlanan tipik bir Milas seccade örne­ğidir. Boğumlu kısmın üstü baklava şeklindedir.

Boğum yerlerinde üçgen şeklinde karşılıklı geomet­rik motifler vardır. Bunlara hamaylı denir. Mihrabın üst kısmı geometrik motiflerle dolgulanmıştır. Mihrap zemini içinde karşılıklı yerleştirilmiş beyaz renkli baklava şeklindeki nakışlara "Sakarcık" denir. Mihrap içinin kenarlarındaki motiflere "Bakla Çiçeği" ortadaki motife ise "Kandilli Göl" adı verilir.

Bu halıda kahverengi, lacivert, kırmızı, san ve beyaz renkler kullanılmıştır. Konturları siyahla belirtilmiştir. Halıda hakim renk kahveren­gidir. Bu halılar, Türk ve İslâm sanatının en güzel örneklerindendir. Milas ve çevresinde bu örneklerle karşılaşmak mümkündür. Bunların halen dokunuyor olması, yörenin çeyiz geleneğinin sürdürüldüğünün en güzel kanıtıdır.

18. yüzyılda dokunduğu tahmin edilen klâsik Milas halılarının renk skalası şöyledir; açık san, deve tüyü, şeftali kırmızısı, mercan kırmızısı, mor, açık ve koyu kahverengi, açık yeşil, beyaz, çivit mavisi, lacivert ve siyah.

Bu renklerin bir çoğu çeşitli bitkilerden elde edilebilir.

Milas'ın Bozalan, Karacahisar, Bodrum'un da Çömlekçi Köyü'nde doğal boyacılık geleneği halen devam etmektedir. Fakat bu geleneği sürdüren birkaç kişi dışında pek fazla yapabilen de kalmamıştır. Bodrum'un Çömlekçi Köyü'nde çeşitli bitkilerden elde edilen renklerin bazıları şunlardır: Badem dalı ve hayat yaprağından fıstık yeşili, palamut yaprağı ile pürenden sarı, palamut yaprağı ve ceviz kabuğundan kahverengi, enginar yaprağından yeşil, sarı ot denilen bitkiden sarı, kök boyanın değişik malzemelerle yapılmasından da farklı renklerde kırmızı elde edilir.

Günümüz Milas Halılarının çözgü, atkı ve ilmelik tipi yündür. Bugün daha çok fabrika ipi kullanılmaktadır. Elde eğrilmiş doğal boya ile boyan­mış iplerden yapılmış halılara da rastlamak mümkündür.

Milas ve çevre köylerinde halk arasında doku­ma tezgahına "Istar", çözgüye "Kastel", atkıya "Melike", kirkite "Tokmak" ya da "Isran", gücüye "Kücü", çile halindeki iplerin bir kaçına "Galep" ya da "Tiyet", iplerin sarıldığı alete "Dönen" denir.

Dokunacak halının kalitesini ve boyutlarını çözgü sayısı belirler. Halının ortaya çıkması da çözgünün hazırlanması ile başlar. Çözgünün hazırlanması üç kişinin yardımı ile olur. İki kişi, çözgü iplerini başlarına zincir atarak bağlarken diğeri çözgü aparatının etrafında dolaşarak telleri açar. Başları bağlandıktan ve çözme işi bittikten sonra iki tane demir çubuk çözgülerin arasından geçirilir. İki kişi çözgüyü karşılıklı olarak gerginleştirir. Üçüncü kişi de çözgü iplerine vurarak karışmış olan kısımları düzeltir. Çözgü yavaş yavaş satılarak leventlere geçirilir. Çubuk demirin bir tanesi üst leventte bulunan yuvasına takılarak sabitleştirilir. Çözgü, üst levente sarılarak leventlere geçirilir. Daha sonra alt levente sarılan çözgü iplerinin gerginlikleri ayarlana­rak düzeltilir. Çözgü ipleri iki taraftan da gerdirilir. Gerdirme işleminden sonra gücü ağacı yerine takılarak gücüleme işlemine geçilir. Çözgünün arka tellen (çözgü) çapraz çözüldü ise ön telleri sağ taraf­tan olmak üzere gücülenmeye başlanır. Tezgah üzerindeki işlemler bittikten sonra dokuma­ya geçilir.

Milas'ın bir çok köyünde halı dokuma sanatı hâlâ devam etmektedir. Ne var ki antik değerdeki eski halılar artık görülmemekte eski üslûptaki halı kompozisyonları ile bezenmiş halı örneklerine maalesef artık rastlanılmamaktadır. Milas Halıcılığım ve hatta onun komşusu Megri Halıcılığını kurtarmak ve yeniden eski değerini kazandırmak için Muğla Üniversitesi'ne bağlı Milas Meslek Yüksekokulu'nda Halıcılık Bölümü açılmıştır.